طرح و روش وُتیره: یک روش ساده برای حفظ قرآن

امروز داشتم عکس‌های گوشی‌ام را خالی می‌کردم که به این اسکرین‌شات از گوشی رسیدم:

دیدم با توجه به این روزها که تولد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هم هست، بد نیست در مورد این تصویر و روش خودم برای حفظ قرآن بنویسم.

همانطور که مشخص است، این عکس در تاریخ ۷ مرداد ۹۱ گرفته شده. کسانی که آیفون دارند متوجه می‌شوند که پیغام وسط عکس یک Reminder (یادآور) است که مقابلش نوشته شده که ۱۲۷ روز پیش این ریمایندر ایجاد شده است.

حقیقت این است که اوائل امسال، من به واسطه یک اتفاق که در این مطلب گفته بودم، با نماز جالبی به نام «وتیره» (Voteyreh) آشنا شدم. در این نماز که جایگزین نماز نافله عشا می‌شود (دو رکعت نماز نشسته بعد از نماز عشا)، به جای سوره در رکعت اول، باید ۱۰۰ آیه بخوانید. که معمولاً سوره «واقعه» را می‌خوانند که ۹۶ آیه است و جدیداً شنیدم که برخی اولیا هم سوره «ص» را می‌خوانده‌اند.

به هر حال، روی گوشی تنظیم کردم که هر شب ساعت ۱۰:۳۰ زنگ بخورد و یادم بیاورد که این نماز را بخوانم.

اوائل، اصلاً فکر نمی‌کردم بتوانم سوره واقعه را حفظ کنم! چون:

من محصل رشته ریاضی هستم!

همانطور که می‌دانید ما رشته‌های تحصیلی مختلفی داریم که هر کس با توجه به نوع ذهن و حافظه‌ای که دارد به سمت آن‌ها می‌رود. مثلاً معمولاً کسانی که به سمت رشته‌های هنری می‌روند، ذهن احساسی دارند، بسیار به شعر و امثالهم علاقه دارند (برخلاف ریاضی‌ها که از شعر بیزارند). کسانی که به سمت رشته‌های تجربی می‌روند، مشخص است که باید چیزی را حداقل یک بار تجربه کنند تا در ذهنشان بماند. و کسانی که به سمت رشته‌های انسانی می‌روند، قدرت حفظ کردن آن‌ها بسیار خوب است! (حفظیات، خوراک آن‌هاست! حتی اگر هیچ منطق و استدلالی پشت آن نباشد!) اما کسانی که به سمت رشته ریاضی می‌روند، معمولاً از حفظیات بیزار هستند و یا به مرور بیزار می‌شوند. آن‌ها نمی‌توانند به همین راحتی یک متن را حفظ کنند بلکه برای حفظ کردن آن نیاز به استدلال دارند! آن‌ها با فرمول بزرگ شده‌اند... یعنی باید طبق یک منطق، جواب یک مسأله را در ذهنشان به دست بیاورند و بازگو کنند نه اینکه آن‌را حفظ کنند! و جالب است که وقتی چیزی را با استدلال حفظ کنند، بعید است به همین راحتی‌ها فراموش کنند.
این افراد حتی اگر مجبور باشند یک فرمول یا یک عبارت را حفظ کنند، آنقدر می‌گردند تا یک قاعده برای آن بسازند. مثلاً من همیشه در حفظ کردن شماره موبایل دامادمان که انتهایش ۵۵۲۳ بود مشکل داشتم. اما خواهر من (که دبیر ریاضی است) یک بار گفت: ببین حمید جان! تو مثل من رشته‌ات ریاضی است، نمی‌توانی شماره‌ها را بدون منطق حفظ کنی، پس بگذار با هم با زبان ریاضی صحبت کنیم: ابتدای موبایل، مثل موبایل من است. انتهایش هم یک غلط ریاضی دارد! یعنی: پنج پنج تا ۲۳ تا!! باور کنید با همین یک جمله (۵ ۵ تا ۲۳ تا) من خیلی راحت آن شماره را حفظ کردم. (هر چند این، یک استدلالِ غلط است، اما همانطور که می‌دانید می‌توان از یک استدلال غلط به یک استدلال درست رسید)

با این حساب، آیا محصل رشته ریاضی نمی‌تواند قرآن را حفظ کند؟

نمی‌گویم محصل رشته ریاضی نمی‌تواند قرآن را حفظ کند، فقط می‌گویم به راحتی ذهن‌های دیگر نمی‌تواند قرآن را حفظ کند.

پس، راه حل؟

تکرار!

برگردیم به تصویر بالا: هر شب، سوره واقعه را از روی گوشی یا آی.پد می‌خواندم. عکس بالا را اولین شبی که توانستم این سوره را از حفظ بخوانم به عنوان یادگاری و از روی ذوق(!) گرفتم! یعنی بعد از (تقریباً) ۱۲۷ روز تکرار سوره واقعه بالاخره توانستم آن‌را حفظ کنم.

این هم واقعه‌خواندنِ من از حفظ:

لینک دانلود

شاید حفظ کردن این سوره برای کسی که حافظه ریاضی ندارد، در دو سه روز ممکن باشد... (چند ماه پیش در یک عروسی دیدم یک پسر بچه نورانی یک کنار نشسته و دارد دائماً ذکر می‌گوید. کنجکاو شدم که ببینم کیست و دارد چه کار می‌کند. رفتم کنارش و به حرف درآوردمش. حافظ کل قرآن بود. می‌گفت یک سال مدرسه نرفته و در عوض به مدرسه قرآن رفته و در عرض یک سال کل قرآن را حفظ کرده. به این کار دارم که می‌گفت روزی دو صفحه از قرآن را حفظ کرده!!!! می‌دانید این کار برای امثال من چقدر سخت است!؟ روزی دو صفحه و فراموش نکردن صفحه‌های قبل! در حد رؤیاست! البته خودش هم اقرار می‌کرد که واقعاً سخت بود...)

به هر حال، بعداً دیدم این ترفند عجب ترفند جالبی است! می‌شود خیلی از سوره‌ها را با این ترفند حفظ کرد.

فقط قبل از توضیح بیشتر در مورد این ترفند، یک نکته مهم را بگویم:

عجله‌ای در کار نیست

ببینید، در روشی که من اینجا بیان می‌کنم، نباید هدف شما حفظ قرآن باشد چون در این صورت احتمالاً می‌خواهید هر چه زودتر آیات بیشتری را حفظ کنید و آن‌وقت ممکن است خسته شوید و دست از این کار بکشید و هر چه حفظ کرده بودید از یادتان برود.

هدف، عبادت است. عبادت هم که عجله ندارد! اتفاقاً هر چه آهسته‌تر، کیفش بیشتر!

شما فرض را بر این بگذار که در (حداقل) ۵۰ سال باقیمانده در عمرت قرار است قرآن را حفظ کنی... شما که داری در این ۵۰ سال هر روز نماز را می‌خوانی، از آن یک بهره معنوی دیگر هم ببر.

چگونه سوره‌های جزء سی‌ام را حفظ کنیم؟

خوب، طبق اصول حفظ قرآن، از جزء سی‌ام شروع می‌کنیم. برای حفظ سوره‌های جزء سی‌ام بهترین راه این است که یک سوره را تا روزها در نمازهای واجب خود از روی قرآن بخوانید. آنقدر این کار را در روزهای مختلف تکرار کنید تا بالاخره یک روز بتوانید بدون نگاه به قرآن، آن‌را بخوانید. مثلاً تا بیست روز به جای سوره توحید، سوره القارعة یا زلزال را بخوانید. (چند نکته: اول اینکه اگر اهل نماز جماعت باشید و ظهر و مغرب را به جماعت بخوانید، نماز صبح فرصت خوبی برای این کار است. دوم اینکه: روایتی دیدم که تأکید کرده بود که حداقل یک بار سوره توحید را در یکی از رکعت‌های نمازها بخوانید. پس همه رکعت‌ها را به غیر از توحید اختصاص ندهید. در کل بهتر است رکعت دوم را همان توحید بخوانید و در رکعت اول سوره‌ای که می‌خواهید حفظ کنید را بخوانید)

با همین ترفند ساده هر چند روز یک بار یک سوره جدید یاد می‌گیرید... یعنی بخواهید یا نخواهید آن سوره به یادتان می‌ماند!

چگونه سوره‌های طولانی را حفظ کنیم؟

سوره‌های طولانی طبیعتاً نیاز به همت و وقت بیشتری دارند. نماز وتیره فرصت خوبی است برای حفظ کردن سوره‌های طولانی. دو رکعت نماز نشسته، آن هم آخرهای شب (یعنی بعد از نماز عشا) که انسان واقعاً از دنیا خسته می‌شود و نیاز دارد کمی با خدایش درد و دل کند... سوره واقعه یک خوبی دارد و آن اینکه آیاتش کوتاه است. بنابراین به راحتی می‌شود در نماز وتیره آن‌را حفظ کرد. بعد از آن به سراغ سوره «ص» بروید. این سوره هم نسبتاً آیات کوتاهی دارد. اما مثلاً من یک بار عاشق سوره اعراف شدم و سعی کردم ۱۰۰ آیه اول را در نماز وتیره بخوانم، دیدم آیاتش خیلی طولانی است و نماز وتیره را شاید تا یک ساعت طولانی می‌کند. با اینکه هنوز دلم با آن سوره است و یکی از آرزوهایم حفظ آن است اما هنوز ترفندی برای حفظ آن پیدا نکرده‌ام.

خلاصه بحث:

اگر مثل من ذهن ریاضی دارید، تنها راهی که برای حفظ قرآن دارید، تکرار آن است. در نمازهای واجب در رکعت اول، به جای سوره قل هو الله، یک سوره کوچک قرآن را از روی یک قرآن جیبی بخوانید. در روزهای مختلف آن‌قدر آن‌را تکرار کنید تا کم‌کم حفظ شوید. در مورد سوره‌های طولانی‌تر، نماز وتیره فرصت خوبی است.

چگونه حفظیات خود را مرور کنم؟

هر وقت بیکار شدید، شروع کنید سوره‌هایی که حفظ کرده بودید را مرور کنید. مثلاً من هر ترم دو سه بار (ساعت ۱۱:۳۰ شب) باید می‌رفتم دور میدان آزادی شهرمان منتظر می‌شدم تا اتوبوس‌های کرمانشاه بیایند رد شوند و من سوار شوم و بروم دانشگاه... گاهی ماشین ۱۲ می‌رسید... در این نیم ساعت و یا در ماشین تا زمانی که بخواهد خوابم ببرد، هر چه حفظ بودم را مرور می‌کردم. اگر دقت کنید، فرصت‌های زیادی داریم که معمولاً حواسمان نیست که می‌شود خیلی خوب استفاده کرد. در ماشین، پشت ترافیک، در راه، یا حتی مثل آن نوجوان، در عروسی!

چرا باید قرآن را حفظ کنم؟

هر چند این‌ها در این دوره و زمانه نیازی به توضیح ندارد، چون همه می‌بینند که هر که قرآنی‌تر زندگی می‌کند از دنیا لذت بیشتری می‌برد (و خدا در آخرت به او جایزه می‌دهد چون رمز لذت بردن از دنیا را کشف کرده) اما به هر حال، گذشته از آرامش بیشتر و زندگی زیباتر (بر اساس فهم آیات قرآن)، من فکر می‌کنم یکی از بهترین فوایدی که فقط برای خودتان دارد این است که: اعتماد به نفس شما بالاتر می‌رود! اگر دوران راهنمایی و دبیرستان را بررسی کنید، می‌بینید مدرسین دو درس خیلی مغرور بوده‌اند: ریاضی و زبان. می‌دانید چرا؟ چون اعتماد به نفسشان بالاست. چون (فکر می‌کنند) چیزی را می‌دانند که کمتر کسی می‌داند... قرآن هم همینطور است. (فقط فرقش این است که با شما کاری می‌کند که هر چه بیشتر یاد می‌گیرید غرورتان کمتر می‌شود!)

آپدیت در ۲۰ تیر ۹۴:

در این چند سالی که از نوشتن این مطلب می‌گذرد، با ترفندی که در همین مطلب گفته‌ام، علاوه بر جزء ۳۰، این سوره‌های طولانی‌تر را حفظ کرده‌ام:

واقعه، ص، الرحمن، قیامه، انسان، جمعه، ملک، فاطر، مدثر و...

آپدیت در شهریور ۹۶:

تا اینجا سوره‌های طولانی مثل زخرف، دخان و تقریباً تمام پنج جزء آخر قرآن (به جز سه چهار سوره) را با همین روش حفظ کرده‌ام.

آپدیت: به چه ترتیبی سوره‌ها را حفظ کنیم؟

من با این ترتیب پیش رفتم (این ترتیب بر اساس کاربردی‌تر بودن سوره‌ها در زندگی انتخاب شده است) و با همین ترتیب پیشنهاد می‌کنم:

۱- ابتدا سوره واقعه را حفظ کنید و حتی اگر بعداً به سراغ سوره دیگری رفتید، حتماً پنج‌شنبه شب‌ها واقعه را در وُتیره بخوانید. هم تثبیت است و هم مستحب است که شب‌های جمعه این سوره خوانده شود.

۲- سپس به سراغ سوره پُرمغز «صاد» بروید و برای ۱۰۰ آیه شدنش سوره «زلزال» را هم بخوانید. مفاهیم عالی‌ای در این سوره است. بعد از اینکه حفظ شدید، هر شنبه این سوره را برای تثبیت بخوانید.

۳- بعد سوره‌های مُلک(۳۰ آیه)+نبأ(۴۰ آیه)+فجر(۳۰ آیه)=۱۰۰ آیه) را بخوانید و حفظ کنید. (سوره مُلک را هر شب بخوانید: مطلب مرتبط: یکی از زیباترین ترتیل‌ها: تلاوت ترتیل سوره ملک توسط استاد سبزعلی)

۴- الرحمن(۷۸ آیه)+مجادله(۲۲ آیه)= ۱۰۰ آیه (الرحمن را بعد از حفظ کردن هر روز قبل از خواب یا حداقل هر جمعه برای رفتگان بخوانید)

۵- بعد: قیامه(۴۰آیه)+انسان(۳۱آیه)+تکویر(۲۹آیه)=۱۰۰ آیه

۶- بعد: فاطر(۴۵ آیه)+قمر(۵۵ آیه)= ۱۰۰ آیه

۷- بعد: دخان(۵۹ آیه)+عبس(۴۱ آیه)= ۱۰۰ آیه

۸- بعد از این‌ها شروع کنید از آخر قرآن به اول، تلاش کنید که ۵ جزء آخر را حفظ کنید.

آپدیت: از نمازهای نافله برای تثبیت استفاده کنید

در مطلب «یک روز من از صبح تا شب چطور می‌گذرد؟» توضیح داده‌ام که من در طول شبانه‌روز چطور حفظیاتم را با کمک نافله‌ها تثبیت می‌کنم.

آپدیت: کتاب پیشنهادی برای حفظ قرآن

اگر قصد جدی در حفظ قرآن دارید، پیشنهاد می‌کنم حتماً کتاب «کتاب آیین قرائت و کتابت قرآن کریم در سیره نبوی» را تهیه و مطالعه کنید. (به ویژه بخش دوم کتاب که درباره آموزش و تثبیت قرآن در زمان پیامبر توضیح می‌دهد)

من خلاصه‌ای از این کتاب را در مطلب قرار داده‌ام و بخش‌هایی که مرتبط با حفظ است را نیز در ادامه می‌آورم:

آیا قرآن تحریف شده است؟ (خلاصه کتاب «آیین قرائت و کتابت قرآن کریم» و «بیان در علوم و مسائل کلی قرآن»

برخی نکات که البته نباید فکر کنید بیان این‌ها شما را از خواندن آن کتاب جذاب کفایت می‌کند:

•    خط و زبان دو دستگاه نشانه‌ای متمایز از یکدیگرند. خط برای نمایاندن زبان به وجود آمده است. واژه ملفوظ زبان را می‌سازد اما واژه مکتوب چنان با واژه ملفوظ آمیخته است که کم‌کم نقش اصلی را غصب می‌کند و سبب می‌گردد برای یادگیری زبان به خط و روخوانی بیشتر توجه شود و برای نمایش نوشتاری نشانه آوایی ارزشی مساوی یا حتی بیش از خود نشانه آوایی قائل شوند. این امر درست مانند آن است که بپنداریم برای شناسایی یک شخص بهتر است به عکس او نگاه کنیم تا به خود او.  (فردینان دوسوسور، دوره عمومی زبانشناسی، ص٣۶)
•     «زبان» دستگاه و نظامی است از علائم دهانی-گوشی که از ترکیب صداها ساخته شده است نه از حروف نوشتاری. زبان اصالتاً دارای ماهیتی شفاهی است. بنابراین روش و شیوه‌های آموزش آن باید به گونه‌ای طراحی شود که با شفاهی بودن این پدیده تناسب داشته باشد.
•    اگر هدف از آموزش تسلط بر زبان و ایجاد مهارت سخن گفتن با آن باشد به گونه‌ای که دیگر آن زبان، زبان بیگانه محسوب نشود، روش مطلوب یادگیری، روش سمعی-شفاهی است. ترتیب یادگیری مهارت‌های زبان در این روش چنین است: شنیدن، صحبت کردن (گفتن) ، خواندن (از روی متن مکتوب) و نوشتن.
•    ترتیل در لغت به معنای مرتب و منظم کردن و آراستن چیزی برای استقامت و پایداری آن است و در اصطلاح یعنی حسن تألیف و تنظیم اجزای کلام و ادای آسان و روان و با معنی آن به گونه‌ای که یکایک اجزای آن آشکار و تبیین شود.
•    با توجه به تعریف فیض کاشانی از واژه ترتیل، قرائت پیامبر در مقام بنیان‌گذاری قرائت و کتابت قرآن، از هرگونه ابهام و پیچیدگی (مانند ادغام نون ساکن نزد حروف یرملون، اخفا، اقلاب و ظاهر نکردن اعراب) به دور بود.
•    آیت الله سید مصطفی خمینی بعضی از مباحث مهم تجوید مانند ادغام یرملون را فاقد اصل صحیح می‌داند و به طور کلی آمیختن مسائل تجویدی و مسائل شرعی و صبغه شرعی بخشیدن به احکام تجوید را نادرست می‌شمرد.
•    حفصه می‌گوید خواندن یک سوره معمولی به شیوه ترتیل توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیش از خواندن یک سوره بزرگ‌تر در قرائت دیگران طول می‌کشید.
•    در برخی روایات ترتیل در مقابل «هذرمه» به معنای سرعت و عجله در قرائت آمده است.
•    شیوه اقراء و قرائت پیامبر در همه مراحل املا، آموزش، ترویج و تثبیت قرائت قرآن به شیوه ترتیل بوده است. یعنی آیات قرآن را فراز به فراز، آیه به آیه، به گونه‌ای شمرده و با دقت و با ظرافت، آرام و با تأنی، گویا و رسا و ساده و آسان ادا می‌کردند تا هر مستمعی بتواند یکایک اجزای کلام خدا را به طور واضح، درک و فهم کند و آن‌ها را به آسانی به ذهن و قلب خویش بسپارد.
•    پیامبر به معلمان و مقریان تعلیم داد که آموزش قرآن به نوآموزان را از سوره‌های کوتاه آغازین نزول شروع کنند مجموعه این سوره‌ها را رسول خدا حزب مفصَّل نامیدند. طبق قول مشهور حزب مفصل از سوره ق آغاز و به سوره ناس ختم می‌شود و مجموعاً ۶۵ سوره است.
•    پیامبر: ان لکل شیء سناما وان سنام القران البقره وان لکل شیء قلب وقلب القران یس وان لکل شیء بابا و باب القران المفصل
•    بنابراین آغاز آموزش و تحقیق از سوره بقره به عنوان «سنام قرآن»  (یعنی نقطه اوج و بلندای آن) صحیح و اصولی نیست بلکه ابتدا باید از «باب و لباب» قرآن (یعنی حزب مفصل) ؛ از سوره ناس آغاز و به سوره بقره ختم کرد.
•    شکل مطلوب آموزش در الگوهای ارائه شده و مورد تأیید قرار گرفته، این است که صحنه یا کلاس آموزش شامل یک معلم (مقری) و یک متعلق (مستقری) باشد که اصطلاحاً به آن آموزش انفرادی می‌گویند.
•    تقسیم آیات در قالب پنج آیه یا ده آیه باعث بهبود یادگیری و حفظ قرآن می‌شود به این تقسیم‌بندی در اصطلاح رکوعات گفته می‌شود.
•    قال علی علیه السلام: انزل القرآن خمساً خمساً و من حفظ خمساً خمساً لم ینسه
•     «عقد أنامل» یعنی بستن انگشتان دست هنگام یادگیری و قرائت قرآن. قرآن آموز با شنیدن و خواندن هر آیه، یک انگشت دست خود را می‌بندد و با این ابتکار جالب احساس می‌کند گویی آیات روی انگشتانش ثبت می‌شود و به همین واسطه شماره آیات هم به آسانی برای او قابل شناسایی و بازیابی است.
•    اولین اصل در ترویج قرآن پرهیز از اجبار و تحمیل آن است.
•     «تحسین هرگونه قرائتی» را می‌توان از کلیدی‌ترین عناصری دانست که در کنار اسوه بودن قرائت پیامبر اکرم و قرائت پیوسته و مستمر ایشان در منظر صحابه به صورت جدی و موثر، مسئله تصحیح را در قرائت قرآن راهبری می‌کرد ... اگر فردی قرآن را بارها اشتباه قرائت می‌کرد این اشتباه‌خوانی‌ها عین پیشرفت در امر آموزش و ترویج قرآن محسوب می‌شد و پیامبر اکرم یقین داشت که دیر یا زود قرائت او اصلاح خواهد شد.
‌    دو شیوه قرآن آموزی: ١- قرآن آموزی طبیعی: قرآن‌آموز بدون هیچ آموزش مستقیم قرآن را به طور طبیعی و از راه ارتباط‌های عادی و اجتماعی فرا می‌گرفت؛ به این ترتیب که قرآن آموز در یک جامعه و محیط قرآنی به سر می‌برد که اعضای آن در اکثر اوقات مشغول قرائت قرآن و کاربرد آن در صحنه‌های مختلف زندگی بودند. ٢- قرآن آموزی هدایت شده: فرا گرفتن قرآن با آموزش منظم و هدایت شده بود؛ به این ترتیب که معلم آموزش قرآن را با حزب مفصل و سوره ناس آغاز می‌کرد و قرآن آموز به تدریج این سوره‌ها را یکی پس از دیگری قرار می‌گرفت و با مقابله و مدارسه و عرضه قرائت خود به معلم آموخته‌های خود را تثبیت می‌کرد.
•    آیه: کوچک‌ترین واحد مستقل قرآن
•    کوچکترین آیه: یس، طع، حم
•    بزرگترین آیه: ٢٨٢ بقره
•    طبق قرائت متواتر، صحیح‌ترین عدد، عدد کوفی یعنی ۶٢٣۶ آیه است.
•    در قرآن ٧٠ بار کلمه قرآن به صور مختلف آمده که حداقل ۶۴ بار آن به کلام الله یا قسمتی از آن اشاره دارد. بنابراین کتاب خاتم فقط یک نام دارد و بقیه وصف آن است.
•    نامگذاری سوره‌های هیچ گونه جنبه توقیف شرعی ندارد.
•    سوره‌سوره شدن قرآن از سوی خداوند انجام گرفته و حکمت والایی دارد.
•    مُعوِّذات: سه سوره آخر
•    مُسبِّحات: هفت سوره که با تسبیح آغاز می‌شود.
•    حوامیم: هفت سوره که با حم آغاز می‌شوند.
•    معوِّذتین: ناس و فلق
•    زهراوَین: یعنی درخشنده و تابان؛ بقره و آل عمران
•    حامدات: پنج سوره که با «الحمد لله» آغاز می‌شود.
•    نظام زوجی: بر پایه روایات و بررسی محتوا، سوره‌ها دو به دو، زوج یکدیگرند؛ به جز ق و حمد که زوج ندارند.
•    إقرا فی المغرب بقصار المفصل، و فی العشاء بوسط المفصل و فی الفجر بطوال المفصل: در نماز مغرب سوره‌های کوتاه حزب ذمفصل در عشاء سوره‌های متوسط و در صبح سوره‌های طولانی آن را بخوان.
•    پیامبر جهت آموزش عمومی دستور می‌دادند: کسانی امامت جماعت را برعهده بگیرند که «از همه قرآن ‌خوان‌تر و قرآن‌دان‌تر» هستند.
•    صیغه‌های «تدرُسون» ،  «یدرُسونها» و ... به معنی تکرار مراجعه به کتاب و مداومت بر قرائت آن برای به دست آوردن بهره‌های شایسته و بایسته از آن است.

آپدیت: تثبیت قرآن

بعد از اینکه چند جزء قرآن را حفظ کردید، نیاز به تثبیت خواهید داشت. در این زمینه این مطلب را مشاهده کنید:

Tathbit ؛ برنامه تثبیت حفظ قرآن کریم - کار جدید آفتابگردان

مطالب مرتبط در آفتابگردان:

- چرا باید قرآن را حفظ کنیم؟

- خلاصه نامه‌ها و خطبه‌های نهج البلاغه + یک پیشنهاد برای حفظ: بخش حکمت‌ها را حفظ کنید

موفق باشید،
حمید رضا نیرومند

کلمات کلیدی: قرآن، حفظ قرآن، روش های حفظ قرآن، روش ساده حفظ قرآن، نماز وتیره، نماز نافله عشا، سوره واقعه، سوره های طولانی، آموزش حفظ قرآن، بهترین روش یادگیری قرآن، جزء سی قرآن