چند سال پیش در مطلب «در ۱۵ دقیقه (فایل صوتی) با رفتار خرافی اسکینر آشنا شوید (+ شرطیشدن و...)» در مورد این صحبت کردم که در دنیا معمولاً روزی بر حسب اتفاق به شخص میرسد و ظاهراً خداوند یک فرمول مشخص و ثابت برای آن قرار نداده است. بعدها یک شاهد مشخص برای آن پیدا کردم: در غرر الحکم آمده است که حضرت علی (علیه السلام) فرمودهاند: الدنیا بالإتفاق و الآخرة بالإستحقاق. دنیا بر حسب اتفاق است اما آخرت بر حسب استحقاق. (در این روایت از قسمت دوم میشود فهمید که در قسمت اول، منظور از «الدنیا»، پاداش و روزی است)
حالا سؤالی که همیشه در ذهن من بود این بود که چرا باید اینطور باشد؟ چرا خداوندی که همه چیزش فرمول ثابتی دارد، سیستم پاداش را تصادفی و تقریباً بدون فرمول قرار داده؟ یعنی مثلاً اینطور نیست که اگر امروز کار خوبی مانند صدقه انجام دادی دقیقاً ده برابرش با فاصله کمی به تو برسد. ممکن است برسد یا نرسد (و اگر نرسد ظاهراً طبق روایات، خداوند طور دیگری جبران خواهد کرد)...
تا اینکه در کتاب «رفتار سازمانی» استیون رابینز پاسخ را یافتم! در بخشی از کتاب درباره برنامه تقویتی در سازمان صحبت میکند. یعنی چطور با پاداش دادن به افراد سازمان، یک رفتار خوب را در آنها تقویت کنیم؟
در آنجا بحث میشود که دو نوع تقویتکننده میتوان تصور کرد: منفی (جریمه و عذاب) و مثبت (جایزه و پاداش). کتاب بیان میکند که هر دو تقویتکننده میتواند مؤثر باشد. تقویتکننده از نظر زمان عقاب یا پاداش، به دو نوع تقسیم میشود که ما فعلاً به تقویت مثبت (پاداش) میپردازیم:
۱- تقویتکننده پیاپی: یعنی به ازای هر کار خوب یک پاداش داده شود.
۲- تقویتکننده ناپیاپی: یعنی به صورت تصادفی رفتار خوب را پاداش دهیم.
شواهد نشان داده که تقویت ناپیاپی بیش از تقویت پیاپی در تثبیت رفتار و جلوگیری از خاموش شدن موفق بوده است. (صفحه ۷۲) تقویتکننده پیاپی ممکن است به اشباع زودهنگام فرد منجر شود.
حالا تقویت ناپیاپی خودش چهار دسته میشود:
برنامه فاصلهای: پس از مدت زمان مشخصی از حمایت قبلی، حمایت جدید صورت گیرد.
۱- فاصله ثابت: پاداش در فواصل زمانی ثابت (مثلاً هر هفته) انجام گیرد.
۲- فاصله متغیر: پاداش در فواصل زمانی غیرقابلپیشبینی انجام گیرد.
برنامه نسبتی: پس از تعداد دفعات مشخصی کار خوب، پاداش ارائه شود.
۱- نسبتی ثابت: تعداد مشخصی رفتار خوب منجر به پاداش شود.
۲- نسبتی متغیر: تعداد نامشخص و تصادفی از رفتار خوب منجر به پاداش شود.
همانطور که در جدول زیر میتوانید مشاهده کنید، بهترین برنامه پاداش، برنامه نسبتی متغیر است (کلاً برنامههای متغیر عملکرد بهتری دارند):
حالا میشود تقریباً به برنامه خداوند در پاداش به کارهای خوب پی برد. او مؤثرترین روش تقویت مثبت را انتخاب کرده است: تقویت ناپیاپی نسبت متغیر. یعنی تعدادی تکرار کار خوب که از بنده دید به صورت تصادفی پاداش میدهد. (برنامه تقویت منفی او نیز اینگونه است؛ یعنی پس از مشاهده تعداد نامشخصی تکرار گناه، یک تقویت منفی انجام میدهد: نعمتی را میگیرد یا بلایی را میدهد)
و به این فکر کنید که این برنامه، چقدر انسان را به «تکرار» تشویق میکند.
پس اگر خواندی که مثلاً خداوند ده برابر صدقه را به تو برمیگرداند و امثال این آیات و روایات، فراموش نکن که برنامه تقویت خداوند نسبت متغیر است. یعنی چند باری که تکرار کردی پاداش میدهد.
(و البته در کنار همه این علوم، فراموش نمیکنیم که فرمولهای خداوند بسیار پیچیدهتر از این حرفهاست. یعنی مثلاً خداوند ممکن است در روال پاداشدهی خود تبصرههایی هم داشته باشد: آیا صلاح تو هست؟ آیا میشود طور دیگری که بهتر باشد جبران کرد؟ و... یا مثلاً شاید ترکیبی عمل کند: نسبتی متغیر+فاصلهای متغیر)
موفق باشید؛
حمید رضا نیرومند