حافظه حسی، حافظه کوتاه-مدت و حافظه بلند-مدت

در مورد اینکه در مغز انسان چند نوع حافظه وجود دارد و هر کدام مسؤول نگهداری چه نوع داده‌هایی است، نظریه‌های مختلفی وجود دارد؛ به طور مثال یک نظریه، حافظه را به حافظه معنایی و اخباری، حافظه آشکار و ناآشکار، حافظه وقایع و حقایق تقسیم می‌کند که در تصویر زیر از ویکی‌پدیا مشخص است.

اما یکی از مقبول‌ترین تقسیم‌بندی‌ها را دو دانشمند علوم شناختی به نام‌های شیفرین و اتکینسون ارائه کرده‌اند که به نام Atkinson–Shiffrin memory model مشهور است.

این مدل، در کل، سه نوع حافظه را برای مغز انسان متصور می‌شود:

۱- حافظه حسی یا Sensory memory

۲- حافظه کوتاه-مدت یا Short-term memory

۳- حافظه بلند-مدت یا Long-term memory

به طور خلاصه، هر کدام از اعضای حسی انسان (چشم، گوش، بینی، چشایی و لامسه) دارای یک حافظه بسیار کوتاه-مدت (در حد چند ثانیه) به نام «حافظه حسی» هستند. (اگر با تقسیم‌بندی حافظه‌ها در علم کامپیوتر آشنا باشید، این حافظه مانند «بافر» در دستگاه‌هایی مثل پرینتر و هارد دیسک و... است)

اگر شخص به داده‌ای که در حافظه حسی وجود دارد، توجه (Attention) را اضافه کند، آن داده به حافظه کوتاه-مدت منتقل می‌شود. حافظه کوتاه‌مدت در حد چند دقیقه تا چند روز است (باز، تئوری‌های مختلفی در مورد طول این حافظه و ماندگاری آن وجود دارد؛ مانند منحنی فراموشی ابینگهاوس)

و اگر داده‌ای که در حافظه کوتاه‌مدت است، تمرین و تکرار (Rehearsal) شود، به حافظه بلند-مدت منتقل می‌شود (و اینکه با چند بار تکرار داده از حافظه کوتاه-مدت به بلند-مدت می‌رود و یا حافظه بلند-مدت تا چه زمان داده‌ها را در خود نگه می‌دارد، باز خودش یک بحث مفصل است و ده‌ها نظریه در موردش وجود دارد؛ اما اکثر پژوهش‌ها این را تأیید می‌کند که چیزی که به حافظه بلند-مدت رفت تا آخر عمر در مغز باقی می‌ماند)

پس، حالا متوجه می‌شوید که چرا وقتی مثلاً در یک کلاس، استاد به دانشجویی که حواسش پرت است می‌گوید: فلانی! الان چی گفتم؟ آن دانشجو با اینکه حواسش در کلاس نبوده اما می‌تواند آخرین جمله استاد را بگوید! اگر استاد این تقسیم‌بندی حافظه را نداند فکر می‌کند آن دانشجو حواسش بوده و او اشتباه کرده؛ اما استادی که این موضوع را می‌داند، باید بپرسد، خوب، قبل‌تر از آن چه گفتم؟ اصلاً موضوع صحبت چیست؟ در این صورت آن دانشجو نخواهد توانست جملات قبل‌تر را به یاد بیاورد. دلیل این اتفاق این است که آخرین جمله استاد در حافظه حسی مربوط به گوش دانشجو موجود است و او با مراجعه به آن حافظه آن را به استاد می‌گوید اما چون توجه نکرده، جملات قبلی به حافظه کوتاه-مدت منتقل نشده و از بین رفته است...

دانستن این تقسیم‌بندی به شما در حفظ کردن موضوعاتی مثل دروس، قرآن، اشعار و... کمک خواهد کرد.

پس: اگر خواستید چیزی که الان می‌خوانید را به حافظه کوتاه مدت خود منتقل کنید، باید به آن «توجه» کنید (اگر یک صفحه از کتاب را صد بار بدون توجه بخوانید فقط آخرین جمله‌ای که خوانده‌اید یادتان خواهد ماند) و اگر می‌خواهید این چیزها در حافظه بلند-مدت شما باقی بماند باید آن را هر از چند گاهی تکرار کنید...

اگر مطلبی که ده سال پیش نوشته بودم: فلسفه وجود RAM و Cache در کامپیوتر را مطالعه کرده باشید، می‌توانید متوجه شوید که یک کامپیوتر به چه زیبایی از روی بدن انسان ساخته شده است.

- حافظه Buffer (بافر) در کامپیوتر معادل «حافظه حسی» در بدن انسان است.

- حافظه RAM (رَم) در کامپیوتر معادل «حافظه کوتاه-مدت» در بدن انسان است.

- حافظه Hard Disc (هارد دیسک و در کل Storageها) در کامپیوتر معادل «حافظه بلند-مدت» در بدن انسان است.

- حافظه Cache (حافظه پنهان یا کَش) در کامپیوتر معادل «حافظه کاری» (Working-memory) در بدن انسان است. (که در مورد آن در مطلب «n-back test ؛ بازی‌ای برای تست حافظه فعال شما (+ معرفی سایت Cognitive Fun حاوی انواع تست هوش)» صحبت کرده‌ام)

- حتی حافظه‌هایی مثل ROM و BIOS و CMOS نیز معادل‌هایی در بدن انسان دارند.

هر چقدر بیشتر با سیستم بدن خود آشنا باشید، زندگی بهتر و آرام‌تری خواهید داشت ;)

موفق باشید؛
حمید رضا نیرومند