دعاهایی که بعد از بردن نام بزرگان می‌شود به چه معناست؟ (قدس سره، مد ظله و...)

در هر بازه‌ای از تاریخ، زبان مردم یک کشور یا یک منطقه تحت تأثیر یک فرهنگ یا زبان دیگر قرار می‌گیرد و این موضوع گاهی چنان باعث تغییرات در زبان می‌شود که زبان نسل‌های قبلی برای نسل‌های جدیدتر غیرقابل درک است! به طور مثال فارسی امروزی بسیار روان‌تر از فارسی هفتصد سال پیش است و اگر یک متن مربوط به آن زمان را ما بخوانیم فکر می‌کنیم این متن را عمداً پیچیده کرده‌اند که از ما آزمون ادبیات بگیرند در حالی که برای مردم آن زمان، این فارسی، فارسی مرسوم و معمول و روان بوده است...

به هر حال، همانطور که امروزه زبان فارسی به شدت مورد هجوم واژه‌ها و حتی ساختارهای گرامری زبان انگلیسی است و یک زمانی نیز به شدت تحت تأثیر زبان فرانسوی بوده است، در یک بازه‌ای نیز زبان عربی بر زبان فارسی تسلط داشته است. بنابراین، اصطلاحات و کلمات مختلفی از زبان عربی حتی در فارسی امروزی وجود دارد که به جز کسانی که به عربی مسلط هستند معنی آن‌ها را نمی‌فهمند. برخی از آن‌ها، دعاهایی است که برای احترام یا لعن یک شخصیت مشهور استفاده می‌شود.

من برخی از این اصطلاحات دعاگونه را همراه با معنی در اینجا می‌آورم و برخی ابهامات آن‌ها را رفع می‌کنم:

(توجه: برای بهتر دیدن حرکات حروف می‌توانید با کلیدهای CTRL به انضمام + روی نوشته‌ها زوم کنید...)

۱- قُدِّسَ سِرُّه (مخفف: قده)

«قُدس» به معنی «پاک و طاهر» است. در این عبارت با توجه به اینکه ق با ضمه شروع شده، فعل مجهول است و چون در ابتدای جمله آمده، حالت امری و چون در یک جمله دعایی است، معنی دعایی پیدا می‌کند یعنی «پاک شود»

«سِرّ» به معنی چیز مخفی است که در اینجا به «روح و باطن» اشاره دارد.

«ه» در انتهای «سِرُّه» ضمیر متصل است که به شخصی برمی‌گردد که این عبارت درباره‌اش گفته شده.

بنابراین معنی این عبارت می‌شود: روحش (ضمیرش) پاک باد. (تقریباً معادل «روحش شاد» در فارسی)

هر چند این عبارت را می‌توان درباره هر کسی که از دنیا رفته به کار برد اما تا این لحظه بیشتر درباره امام خمینی (رحمة الله علیه) به کار رفته است.

۲- رحمة الله علیه (مخفف: ره)

مشخص است که این عبارت به معنی «رحمت خدا بر او باد» است و فقط درباره کسی که از دنیا رفته است به کار می‌رود.

۳- حَفِظَهُ الله (مخفف: حف)

حَفِظَ با توجه به اینکه به شکل دعایی آمده «حفظ کند» معنی می‌شود. «ه» در انتهای آن ضمیر متصل است و به مردی برمی‌گردد که این عبارت درباره او بیان شده. بنابراین معنی عبارت به این صورت می‌شود: «حفظ کند او را خدا» یا «خدا او را حفظ کند»

طبیعتاً درباره انسان زنده بیان می‌شود و تا این لحظه بیشتر پس از نام رهبری معظم استفاده شده: آیت‌الله خامنه‌ای (حَفِظَهُ الله)

۴- مُدَّ ظِلُّه (مخفف: مد)

«مُدّ» از «امتداد» می‌آید به معنی «ادامه داشتن». «مُدَّ» با توجه به اینکه ابتدای جمله و به صورت دعایی است؛ اینطور ترجمه می‌شود «ادامه داشته باشد». البته چون «مُدَّ» در باب تفعیل بیان شده، فعلی که در این باب بیان شود، تأکید بر کثرت دارد؛ یعنی «بسیار ادامه داشته باشد» یا «حالا حالاها ادامه داشته باشد».

مشخص است که «ظِلّ» به معنی «سایه» است و «ه» در انتهای آن، ضمیر متصل است و به آن شخصی که عبارت درباره‌اش بیان شده برمی‌گردد.

بنابراین، عبارت «مُدَّ ظِلُّه» بدین صورت ترجمه می‌شود «سایه ایشان مستدام باد» یا «سایه ایشان حالا حالاها ادامه داشته باشد»

طبیعتاً این عبارت پس از نام شخصیت زنده بیان می‌شود و تا این لحظه بیشتر پس از نام رهبر معظم انقلاب بیان شده است: آیت‌الله خامنه‌ای (مُدَّ ظِلُّه)

۵- رِضوانُ الله علیه (مخفف: رض)

وزن «فِعلان» در عربی برای «مصدر ساختن» است؛ مانند «کِتمان» که به معنی «پوشاندن» و «خِذلان» که به معنی «خواری / خوار شدن» است.

«رِضوان» از ریشه «ر.ض.ی» به معنی «رضایت» است و یعنی «راضی شدن / رضایت / خشنودی».

بنابراین معنی عبارت «رِضوانُ الله تعالی علیه» به این صورت خواهد بود «خشنودی خداوندِ بزرگ‌مرتبه بر او باد».

مشخص است که برای رفتگان استفاده می‌شود؛ مثال: امام خمینی (رِضوانُ الله علیه)

۶- رَضِیَ اللهُ عَنه (مخفف: رضی)

رَضِیَ همانطور که در بالا توضیح داده شد، از «رضایت» می‌آید؛ به معنی «خشنود باد».

«عن» یعنی «از» و «ه» ضمیر متصل است که به شخص مورد نظر اشاره دارد.

بنابراین معنی این عبارت به این صورت خواهد بود: «خداوند از او خشنود باد»

این عبارت را بیشتر اهل تسنن برای خلیفه اول و دوم و سوم استفاده می‌کنند و در بین شیعه مرسوم نیست.

۷- عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف (مخفف: عج)

«عَجَّلَ» به صورت دعایی ترجمه می‌شود یعنی «عجله کند».

«فَرَجَهُ» هم مشخص است که به معنی «فرج او» است.

بنابراین معنی عبارت به این صورت خواهد بود: «عجله کند خداوند بزرگ‌مرتبه در فرج شریف او»

واضح است که این عبارت تنها درباره امام زمان (علیه السلام) کاربرد دارد.

۸- صَلَّی اللهُ علیهِ و آلِه و سَلَّم (مخفف: ص)

این عبارت نکاتی دارد که برخی افراد ممکن است ندانند. اولاً چرا «صلّی» نوشته می‌شود و صلَّ خوانده می‌شود؟ می‌شد مثل «اللهم صلِّ علی محمدٍ و آلِ محمد» بدون «ی» و به صورت «صَلَّ» نوشته شود. باید دقت کنید که این کلمه در حقیقت «صَلَّیَ» بوده (بر وزن عَجَّلَ) که بر اساس قواعد اعلال، به «صَلّا» (بر وزن کَلّا) تبدیل شده.

البته چون آ در انتهای «صَلَّی» به اَ در ابتدای «الله» رسیده و تلفظ «صلّا الله» سخت است، به جای «صَلّا»، «صَلَّ» خوانده می‌شود؛ اما این دلیل نمی‌شود که «ی» را در انتهای آن حذف کنیم؛ پس باید همان «صَلَّی الله» نوشته شود.

بنابراین همانطور که «عجّل الله» یعنی «عجله کند خدا»، «صَلَّی الله» نیز یعنی «صلوات بفرست خدا» (صلوات یعنی نهایت و تمام دعای خیر).

«سَلَّمَ» نیز مانند «عَجَّلَ» معنی می‌شود یعنی «سلام بفرستد» (سلام یعنی سلامتی، درود)

بنابراین، معنی این عبارت به این صورت خواهد بود: «صلوات و سلام خدا بر او و خاندان او باد»

این عبارت اگر به روش شیعه گفته شود یعنی «آلِه» در آن آورده شود (صَلَّی اللهُ علیهِ و آلِه و سَلَّم)، طبیعتاً فقط درباره پیامبر اسلام معنی پیدا می‌کند (چون ما جز او نمی‌توانیم بر «آل» کسی صلوات بفرستیم) اما اگر به روش اهل تسنن بیان شود (یعنی صَلَّی الله علیهِ و سَلَّم) شاید بتوان آن را درباره معصومین دیگر نیز به کار برد که البته چون این عبارت اشاره دارد به آیه «إنَّ الله و ملائکته یُصَلّونَ علی النَّبی...» و این آیه فقط در شأن پیامبر است، در اهل تسنن مرسوم نیست که برای کس دیگری «صلوات» فرستاده شود. (البته از نظر شیعه، به معصومین می‌توان صلوات فرستاد و مشکلی نیست)

نکته: بسیاری از اذان‌گوها چون ذهنشان با «صَلَّی» در اصطلاح آماده‌سازی (Priming) شده است، تصور می‌کنند «سَلَّمَ» هم به صورت «صَلّم» نوشته می‌شود. بنابراین در انتهای اذان، وقتی می‌گویند «و صلّی الله علی سیدنا محمد و آله و سلّم»، حرف سین در «سَلَّمَ»‌ را به صورت صاد تلفظ می‌کنند!

۹- سلامُ الله علیه / علیهِ السَّلام / علیهَا السَّلام / علیهِمَا السَّلام / علیهِمُ السَّلام (مخفف: س)

این عبارت هر چند معنی واضحی دارد اما ضمیر متصل به «عَلی» گاهی به اشتباه استفاده می‌شود.

معنی عبارت مشخص است: سلام خداوند بر او باد.

اما باید هنگام استفاده، به ضمیر چسبیده به «عَلی» دقت کرد:

«علیه» برای یک نفر مرد استفاده می‌شود. (در اصطلاح: مفرد مذکَّر) مثلاً «امام علی علیهِ السَّلام»

«علیها» برای یک نفر زن استفاده می‌شود. (در اصطلاح: مفرد مؤنت) برای زنان معصوم در شیعه از این عبارت استفاده می‌شود؛ مثال: حضرت فاطمه سلام الله علیها (یا علیهَا السَّلام. به فتحه بالای ه دقت کنید. «الف» در انتهای علیها خوانده نمی‌شود؛ پس یعنی «علیهَ السلام»...)

«علیهِمَا» برای دو نفر مرد استفاده می‌شود. (در اصطلاح: مثنای مذکَّر) اگر نام دو مرد را با هم گفتید و سپس می‌خواهید به آن‌ها سلام بدهید باید از این ضمیر استفاده کنید؛ مثلاً: امام حسن و حسین علیهِمَا السلام.

«علیهِمُ» برای چند نفر مرد استفاده می‌شود. (در اصطلاح: جمع مذکَّر) مثال: ائمه علیهِمُ السَّلام / معصومین علیهِمُ السلام.

۱۰- روحی فِداه / أرواحُنا فِداه

روح به معنی «جان» است و «ی» انتهای آن به معنی «من» است؛ بنابراین «روحی» یعنی «جان من». «نا» در أرواحُنا یعنی «ما» بنابراین أرواحُنا یعنی «جان‌های ما».

«فِدا» هم که مشخص است یعنی فدا. و «ه» انتهای آن به شخصی برمی‌گردد که درباره‌اش این عبارت گفته شده. بنابراین «فِداه» یعنی «فدایش باد».

پس معنی این عبارات به این صورت خواهد بود: «جان من فدای او باد» / «جان‌های ما فدای او باد»

این عبارت برای شخصیت زنده و همینطور درگذشته قابل استفاده است؛ مثال: امام خمینی روحی فداه. امام خامنه‌ای روحی فداه.

خوب، این هم برخی عبارات دعایی عربی. عبارات دیگری هم ممکن است گفته شود که اگر لازم شد، این مطلب آپدیت و آن عبارات اضافه خواهد شد.

موفق باشید؛
حمید رضا نیرومند