تفاوت توكل برخدا و توسل بر او

moloud

معناي توکل:
توكل از ماده وكالت به معناي سپردن كارها به خداوند و اعتماد بر لطف او است. مرحوم راغب اصفهاني در مفردات مي گويد: «توكل» اگر با حرف «علي» بيايد به معناي اعتماد كردن مي باشد. (راغب اصفهاني، مفردات، ماده وكل).
مرحوم سيد عبدالله شبر، از علماي بزرگ اخلاق در تفسير توكل مي گويد: «توكل منزلي از منزلگاه هاي دين و مقامي از مقامات اهل يقين بلكه از درجات مقربين است. حقيقت توكل همان اعتماد قلبي در همه كارها بر خداوند و صرف نظر كردن از غير او است و اين منافاتي با تحصيل اسباب ندارد مشروط بر اين كه اسباب را در سرنوشت خود، اصل اساسي نشمرد. پس توكل به معناي ترك فعاليت و كوشش جسماني و تدبير عقلاني نيست، چون اين كار در شريعت مقدس حرام و قبيح است و در شرع مقدس اسلام، تلاش در اموري مانند صنعت و زراعت و ساير راه هاي به دست آوردن رزق و روزي و تأمين معاش، امري محبوب و مورد تأكيد است. (اخلاق شبر، ص 275، با تلخيص و تصرف).
پس توكل مفهوم ظريف و دقيقي دارد كه در عين توجه داشتن به عالم اسباب، انسان را از غرق شدن در آن و دل بستن به غير خدا و آلودگي به شرك باز مي دارد. انسان بايد با كمال قدرت و قوت از هر گونه وسيله شروع براي پيروز شدن بر مشكلات بهره گيرد و موانع را از سر راه خود بردارد و با اين حال متكي به لطف پروردگار و قدرت بي پايان او باشد و پيروزي را از او بداند نه از غير او.
در حديثي رسول گرامي اسلام(ص) از جبرئيل(ع) مي پرسد: توكل بر خداوند متعال چيست؟ جبرئيل(ع) در پاسخ مي گويد: «العلم بان المخلوق لايضر و لا ينفع ولا يعطي و لا يمنع و استعمال اليأس من الخلق؛ حقيقت توكل علم و آگاهي به اين است كه مخلوق نمي تواند زياني برساند و نه سودي و نه چيزي ببخشد و نه از آن باز دارد، و نيز توكل مأيوس شدن از خلق است (يعني همه چيز را از خدا و به فرمان او بداند) (بحار، ج 68، ص 138، ح 23)
در حديث ديگري مي خوانيم كه معصوم(ع) در پاسخ پرسش درباره توكل فرمود: «لا تخاف سواه» توكل اين است كه از غير خدا نترسي. (بحار، ج 68، ص 143 ، ح 42).
از اين تعبيرات به خوبي استفاده مي شود كه روح و حقيقت توكل، بريدن از مخلوق و پيوستن به خالق است. در عين حال در روايات اسلامي شديدا اين معنا نفي شده است كه مفهوم توكل، ترك استفاده از اسباب و وسايل عادي است. در حديث معروفي آمده است: مرد عربي در حضور پيامبر(ص) شتر خود را رها كرد و گفت: «توكلت علي الله».
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اعقلها و توكل» شتر را پايبند بزن و سپس توكل بر خدا كن (با توكل زانوي اشتر ببند) (المحجه البيضاء، ج 7، ص 426).
اصولا مشيت خداوند بر اين قرار گرفته كه مردم در اين عالم براي رسيدن به مقصود از اسباب وسايل موجود كمك بگيرند. در حديث معروف از امام صادق(ع) آمده است: «ابي الله ان يجري الاشياء الا بأسباب فجعل لكل شيء سببا؛ اراده الهي بر اين قرار گرفته كه همه چيز مطابق اسباب جريان يابد، به همين جهت براي هر چيزي سببي قرار داده است. (اصول كافي، ج 1، ص 183، ح 7).
بنابراين بي اعتنايي به عالم اسباب نه تنها توكل نيست، بلكه به معناي بي توجهي به سنت هاي الهي است و اين با روح توكل ناسازگار است.
پس به طور خلاصه، توكل بر خداوند يعني اعتماد كردن به او و واگذار كردن كار به او و تسليم اراده او بودن و استقلال ندادن به اسباب و توجه كامل به مسبب الاسباب يعني خداوند متعال. يعني در عين استفاده از اسباب توجه داشته باشيم كه اسباب از خود چيزي ندارند و در تأثير مستقل نمي باشند بلكه تكيه گاه آنها نيز خداوند متعال است. (با استفاده از الميزان، ج 5، ص 239).
در پايان به برخي آثار و ثمرات توكل بر خداوند اشاره مي شود:
1. قوت قلب: امير مؤمنان(ع) مي فرمايد: «اصل قوه القلب التوكل علي الله ؛ ريشه و اصل قوت قلب، توكل بر خدا است». (ميزان الحكمه، ج 1، ص 318، ح 1348).
2. رام شدن دشواري ها و آسان گشتن اسباب: امير مؤمنان(ع) مي فرمايد: «من توكل علي الله ذلت له الصفات و تسهل عليه الاسباب؛ هر كس بر خدا توكل كند، سختي ها در برابرش رام و اسباب و وسايل براي او آسان و هموار مي گردد». (غرر الحكم، شماره 9028).
3. شكست ناپذير شدن: حضرت باقر(ع) مي فرمايد: «من توكل علي الله لا يغلب و من اعتصم بالله لا يهزم؛ هر كس بر خداوند توكل و اعتماد كند، شكست نمي خورد و هر كس به دامن او چنگ زند، مغلوب نمي گردد». (ميزان الحكمه، ج 4، 22547).
معناي توسل
توسل در لغت به معناي مدد جستن از وسيله براي نيل به مقصود است، انسان براي رسيدن به مراد خويش، بايد به اسباب و واسطه هاي فيض متوسل شود. مقصود از توسل در اصطلاح مسلمانان، تمسک جستن به اولياي الهي درگاه خداوند، به منظور بر آمدن نيازها است. پرسش و پاسخ شماره 14، سيد محمد کاظم روحاني، دفتر نشر معارف، 1383، ص 49
توسل انواعي دارد:
1. گاهي در توسل حاجت را از خدا مي خواهيم و هنگامي دعا او را به حق اوليايش قسم مي دهيم که حاجت ما را برآورده سازد. اين روش را پيامبر اکرم(ص) تعليم داد و هم به آن عمل کرد.
2. خداوند را حاجت دهنده مي دانيم و از اولياي الهي مي خواهيم برآمدن حاجت ما را از درگاه الهي در خواست کنند درخواست دعا نه تنها مؤثر دانستن غير خدا نيست بلکه اعتراف به اين مطلب است که تنها حاجت دهنده و مؤثر در عالم هستي او است.
3. در نوع سوم، توسل به طور مستقيم حاجت خود را از اولياي الهي طلب مي کنيم و تأثيرگذاري آنها نيز به صورت غير استقلالي و وابسته به اراه و قدرت الهي و اولياي الهي در واقع واسطه هاي فيض الهي هستند. همان، با تلخيص، صص 66-67
با توجه به معناي توکل و توسل بايد گفت نه ما، هر مسلماني هم بايد توکل را قبول داشته باشد و هم توسل را و اين دو هرگز با هم تنافي ندارند، غالبا توسل استفاده از اسباب و واسطه هاي فيض الهي براي رسيدن به خداوند و بهره مندي از قدرت و فيض او است، در حالي كه توکل اعتماد و تكيه مستقيم به قدرت خداوند است که به انسان آرامش رواني و قلبي مي دهد، همچنان که استفاده از اسباب و وسائل مادي براي رسيدن به مقاصد دنيوي يا ديني منافاتي با توکل ندارد. بهره برداري از اسباب و وسائل معنوي همچون دعا و توسل به امامان و معصومان نيز منافاتي باتوکل ندارد، بلکه به امر الهي است که به دعا و امامان متوسل مي شويم.